مقاله حقوقی درباره منابع بین المللی و داخلی حقوق مالکیت فکری
تاریخچه و اهداف
کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری[۱]، که معمولاً به اختصار کنوانسیون برن شناخته می‌شود، یک معاهده بین‌المللی در خصوص حق تکثیر و حق مؤلف است که اولین بار در شهر برن در سوئیس در سپتامبر سال ۱۸۸۶ (شهریور ۱۲۶۵ شمسی) تصویب شد.
کنوانسیون برن کشورهای امضاکننده را، که در متن معاهده به نام «کشورهای عضو اتحادیه»[۲] شناخته شده‌اند، ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را همچون آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایت کپی‌رایت قرار دهد. این پدیدآورنده کسی است که دارای تابعیت یکی از کشورهای عضو می‌باشد و اگر دارای چنین تابعیتی نیست، اثر خود را برای نخستین بار در یکی از کشورهای عضو اتحادیه منتشر می‌کند و یا اقامتگاه وی در یکی از کشورهای عضو اتحادیه است.[۳] به عنوان مثال، قانون کپی‌رایت فرانسه در مورد هر اثری که حمایت کپی‌رایت برای آن از دادگاه‌های فرانسه درخواست شود، بدون توجه به اینکه آن اثر ابتدائاً در کجا پدید آمده‌است، مادام که پدیدآورنده اثر، تبعه یا مقیم یکی از کشورهای عضو است، لازم‌الاجراست.
علاوه بر ایجاد یک نظام رفتار مشابه که کپی‌رایت را در میان کشورهای امضاکننده، بین‌المللی ساخت، این کنواسیون همچنین اعضا خود را ملزم می‌دارد که حداقل استانداردهایی را در قوانین کپی‌رایت خود وارد سازند.[۴]
بر اساس کنوانسیون برن، حمایت کپی‌رایت خودبه‌خود باید فراهم آید و هیچ لزومی به ثبت رسمی آثار در کشورهای دیگر برای برقراری این حمایت وجود ندارد.
قرارداد برن مقرر می‌دارد که کلیه آثار به غیر از آثار عکاسی و کارهای سینمایی از مدت حمایت حداقل ۵۰ سال بعد از مرگ پدیدآورنده برخوردار است، البته کشورهای امضاکننده امکان این را دارند که مدت‌های حمایت طولانی‌تری را به‌موجب قوانین ملّی خود مقرر دارند.[۵]
کشورهایی که به صورت‌های بازبینی شده قدیمی‌تر کنوانسیون پیوسته‌اند، این امکان را دارند که مدت حمایت خود را در قوانین ملّی‌شان باقی گذارند و برای برخی از انواع آثار از جمله افزارهای حمل صدا و یا فیلم مدت حمایت کمتری مقرر دارند.[۶]
اگرچه در کنوانسیون برن مقرر شده که قانون کپی‌رایت کشوری لازم‌الاجراست که حمایت از اثر در آن مورد درخواست است، لیکن ماده ۷ بند ۸ این معاهده بیان می‌دارد: «مگر درصورتی‌که قانون ملّی آن کشور خلاف این را مقرر دارد، مدت حمایت از یک اثر در آن کشور نباید از مدت حمایت از آن در کشور خاستگاه طولانی‌تر باشد». این قاعده به‌نام «قاعده مدت کوتاهتر»[۷] شناخته می‌شود.
کنوانسیون برن به کشورهای امضاکننده این امکان را می‌دهد که «استفاده منصفانه» از آثار حمایت‌شده دیگران را اجازه دهند. و تعیین مصادیق و شرایط این استفاده مجاز را بر عهده قوانین ملّی خود کشورها باقی می‌گذارد.[۸]
از سال ۱۸۸۷ میلادی تا کنون ۱۶۵ کشور به عضویت این کنوانسیون در آمده‌اند ولی کشورهای افغانستان، اوگاندا، ایران، بوروندی، پاپوآ گینه‌نو، پالائو، ترکمنستان، تووالو، تیمور شرقی، جزایر سلیمان، جزایر مارشال، جمهوری چین، سائوتومه و پرینسیپ، سن مارینو، سومالی، سیرالئون، سیشل، عراق، کامبوج، کویت، کیریباتی، مالدیو، موزامبیک، میانمار، نائورو، و وانواتو هنوز به عضویت در نیامده‌اند.
ایران در کنوانسیون برن عضویت ندارد. موافقان پیوستن ایران به این کنوانسیون، آن را مقدمه‌ای برای پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی و بهره‌مندی از منافع آن معرفی می‌کنند، زیرا مطابق موافقتنامه تریپس که از ملزومات پیوستن به سازمان تجارت جهانی است، کشورهای عضو ملزم می‌شوند بخش‌هایی از اصول کنوانسیون برن که در ماده ۹ موافقتنامه تریپس منعکس شده است را رعایت کنند.[۹]
- آثار و حقوق مورد حمایت
با توجه به ماده ۲ کنوانسیون، اصطلاحات «ادبی و هنری» تمامی تولیدات در زمینه ادبی، علمی و هنری صرف نظر از شیوه یا شکل بیان، نظیر کتاب ها، بروشورها و سایر نوشته ها، کنفرانس ها، خطابه ها سخنرانی ها و سایر آثار دارای ماهیت مشابه را در بر می گیرد.
حقوق مادی یا اقتصادی انحصاری که برابر کنوانسیون برن برای پدید آورندگان شناخته شود. عبارت هستند از : حق ترجمه (ماده۸)، حق تکثیر به هر شیوه یا شکل (ماده۹)، حق اجرای علنی آثار نمایشی یا نمایشی – موسیقایی (ماده ۱۱)، حق پخش و انتقال به عموم از طریق سیم یا بی سیم، پخش مجدد یا به وسیله ی بلندگو یا وسایل دیگر (ماده ۱۱ مکرر)، حق نقالی (ماده ۱۱) حق اقتباس(ماده۱۲)، حق تجویز اقتباس سینمایی و تکثیر و توزیع آثاری که به این طریق ایجادشده اند (ماده ۱۴) و حق تعقیب (ماده ۱۴ سوم).[۱۰]
کنوانسیون برن اولین سند بین المللی است که علاوه بر حقوق مادی، حقوق دیگری که دارای ماهیت غیر اقتصادی است و از آن به حقوق معنوی یاد می شود برای پدید آورندگان در نظر گرفته است. این حقوق به طور مشخص شامل حق سرپرستی و حق احترام به اثر است.[۱۱]
کنوانسیون برن حداقل حمایت را مد نظر قرار داده است، لذا بر اساس ماده ۱۹، کنوانسیون مانع از آن نیست که کشورها بتوانند بر اساس قوانین ملی، حقوق بیشتری را برای پدید آورندگان در نظر بگیرند.
- اصول حاکم
الف) قاعده رفتار ملی[۱۲]
بر اساس این اصل، کشورهای عضو کنوانسیون برن از برخی آثار خارجی دقیقاً همانند آثار پدید آمده در داخل کشور، حمایت خواهند کرد. درواقع، یکی از مهمترین مزایای پیوستن به کنوانسیون برن این است که آثار پدید آمده توسط اتباع هر یک از کشورهای عضو به طور خودکار در تمام کشورهای دیگر عضو کنوانسیون مورد حمایت قرار می گیرد.
ب) اصل حمایت بدون تشریفات
بر اساس بند ۲ ماده ۵ کنوانسیون هیچ یک از کشورهای عضو نمی توانند به اتباع دیگر کشورهای عضو، انجام تشریفاتی نظیر ثبت اثر، تودیع نسخه ای از اثر، یا پرداخت مالیات را تحمیل کند. حتی اگر چنین شرایطی را برای اتباع خود نسبت به آثار منتشر شده ی آنان الزامی بداند.[۱۳]
ج) اصل استقلال حقوق
در ادامه ی بند ۲ ماده ۵ کنوانسیون، اعلام می دارد اعمال این حقوق، مستقل از حمایتی است که درکشور مبدأ اثر به عمل می آید. منظور این است که اثر مستقل از قانون کشور مبدأ (محل اولین انتشار) باید درکشورهای عضو مورد حمایت قرار بگیرد.
بند دوم : کنوانسیون بین المللی رم راجع به حمایت از هنرمندان مجری اثر یا مجریان، تولید کنندگان آوانگاشت ها و سازمان های پخش رادیویی ۱۹۶۱٫[۱۴]
- تاریخچه و اهداف
در کنوانسیون رم که در سال ۱۹۲۸ با هدف بازنگری در کنوانسیون برن برگزار شده بود، نخستین پیشنهادات درباره ی حمایت از آوانگاشت ها و اجرا کنندگان آثار هنری و نمایشی شکل گرفت. سرانجام درسال ۱۹۶۰ به ابتکار اداره ی متحد بین المللی حمایت از مالکیت فکری که سازمان جهان مالکیت فکری بعداً جانشین آن شد، همچنین «سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحده یونسکو و اداره ی بین المللی کار» در کمیته ای مرکب ازکارشناسان در شهر «هاگ» گرد هم آمدند و پیش نویس کنوانسیونی را که مبنای مذاکرات رم شد، تهیه کردند. در نهایت در ۲۶ اکتبر سال ۱۹۶۱ در کنفرانسی که در رم برگزار شد، درباره ی متن نهایی کنوانسیون بین المللی حمایت از اجرا کنندگان آثار اجرایی و نمایشی، تولید کنندگان آوانگاشت ها و سازمان رادیو وتلویزیونی موسوم به «کنوانسیون رم» توافق شد.[۱۵]
- اشخاص و حقوق مورد حمایت
بر اساس ماده ۲ کنوانسیون رم، در کشورهای عضو حمایت های موضوع کنوانسیون شامل هنرمندان مجری اثر و مجریان، تولید کنندگان آوا نگاشت ها وسازمان های پخش رادیویی می باشد.
ماده ۱۱ کنوانسیون، حقوق کشورهای عضو را در اعمال تشریفات حمایت از آوانگاشت ها آزاد گذاشته است.
- اصول حاکم
الف) حفاظت از حق مؤلف
ماده ۱ کنوانسیون رم اعلام می دارد : « حمایت مقرر در این کنوانسیون، تحت هیچ عنوان به حمایت حق مؤلف نسبت به آثار ادبی و هنری آسیب نمی زند و این حمایت همچنان باقی خواهد بود. در نتیجه هیچ یک ازمقررات این کنوانسیون نباید به گونه ای تفسیر شود که به این حمایت آسیب بزند.» این ماده که از آن به عنوان «شرط تضمین»[۱۶] یاد می شود، بدین معنی است که حمایت از حقوق جانبی توسط کنوانسیون رم نباید بر حمایت حق مؤلف یا کپی رایت نسبت به آثار ادبی و هنری تاثیر گذار باشد.[۱۷]
ب) قاعده ی رفتار ملی
کنوانسیون رم (۱۹۶۱) نیز مانند سایر کنوانسیون های مرتبط با حقوق مالکیت ادبی وهنری، اصل یا قاعده ی رفتار ملی را مد نظر قرار داده است. قاعده ی رفتار ملی مانند کنوانسیون برن ناظر بر اشخاص صاحب حق است[۱۸] که آثار ماده ۴ کنوانسیون رم نیز مؤید همین مطلب است.
اصل رفتار ملی و اصل دولت کامله الودادبه عنوان دو قاعده مهم در راستای عدم تبعیض در چارچوب تنظیمات حقوقی بین المللی مورد توجه بوده است. این دو اصل به عنوان دو رکن مهم در نظام حقوقی سازمان جهانی تجارت مورد پیش بینی قرار گرفته و در موافقتنامه تریپس نیز به آنها اشاره گردیده است. اصل رفتار ملی همچنین پیش از این در کنوانسیونهای برن و پاریس مورد عمل بوده است.[۱۹]
بند سوم : کنوانسیون جهانی ژنو راجع به حق مولف ۱۹۵۲
- تاریخچه و اهداف
سال ۱۹۵۲ به ابتکار یونسکو و تشویق ایالات متحده امریکا، معاهده ای در ژنو در زمینه حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری تنظیم شد تا کشورهایی که حمایت هایی کمتر از کنوانسیون برن را درنظر داشتند به آن بپیوندند. این معاهده که به «کنوانسیون جهانی راجع به حق مولف» شهرت دارد، دو بار درسال های ۱۹۶۷ و ۱۹۷۱ مورد بازنگری قرار گرفت. کنوانسیون در سپتامبر ۱۹۸۹ دارای ۸۳ عضو بود.[۲۰]
هدف از کنوانسیون ژنو از بین بردن شکاف بین دو نظام حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری یعنی، نظام مشهود به حق مولف و نظام معروف به کپی رایت بود.[۲۱]
- آثار و حقوق مورد حمایت
بر اساس ماده ۱ کنوانسیون ژنو کشورهای عضو متعهد می شوند، تدابیر لازم برای تضمین حمایت کافی و موثر از حقوق پدید آورندگان و سایر دارندگان این حقوق نسبت به آثار ادبی، علمی و هنری نظیر نوشته ها، آثار موسیقیایی، نمایشی وسینمایی، نقاشی و کنده کاری و مجسمه سازی به عمل آورند.» به نظر می رسد موارد ذکر شده در این ماده جنبه تمثیلی دارند.
با این حال ، هر یک از کشورهای عضو می تواند در مورد آثار نوشته، برابر قانون ملی ولی با رعایت مقرراتی که در همان ماده ذکر شده حق ترجمه را محدود کند.[۲۲]
- اصول حاکم
الف) قاعده ی رفتار ملی
کنوانسیون ژنو همانند کنوانسیون برن، قاعده ای برقرار کرده است که بر اساس آن، آثار خارجی در هر یک از کشورهای عضو، از حمایت های شناخته شده برابر قوانین داخلی، برخوردار خواهند بود.
بر اساس ماده ۲ کنوانسیون ژنو «آثار منتشر شده توسط اتباع کشورهای عضو، همچنین آثاری که برای اولین بار در سرزمین یک کشور عضو منتشر می شود، در سایر کشورهای عضو از حمایتی که این کشور از آثار اتباع خود که برای اولین بار در سرزمین آن کشور منتشر می شود، به عمل می آورد و نیز از حمایت های خاص پیش بینی شده در این کنوانسیون بهره مند خواهند شد.»
برابر این قاعده، اثر و پدید آورنده اش نه تنها از حمایت های حداقل کنوانسیون بلکه از مقررات قانون کشوری که حمایت در آن جا تقاضا می شود، برخوردار می شوند.[۲۳]
ب) اصل حداقل تشریفات
کنوانسیون ژنو تلاش کرده است بین مقررات کشورهای تابع نظام حقوق نوشته که حمایت از آثار را تابع هیچگونه تشریفاتی نمی دانند و کشورهای پیرو نظام کامن لا که برای حمایت از آثار فکری ثبت و تودیع را ضروری می دانند، تعادل برقرار کند. در نتیجه بند ۱ ماده ۳ کنوانسیون مقرر می دارد : « هر یک از کشورهای عضو که بر اساس قوانین داخلی خود، حمایت از حقوق پدید آورندگان را مشروط به انجام تشریفاتی نظیر ثبت و تودیع، تنظیم سند رسمی، پرداخت مالیات، ساخت یا انتشار در سرزمین ملی می کنند، باید این تشریفات را نسبت به تمامی آثار مورد حمایت برابر این کنوانسیون، تحقق یافته تلقی کنند، چنانچه اثر برای اولین بار در خارج از سرزمین این کشور و توسط اشخاصی که تبعه ی آن هستند منتشر شده باشد، مشروط بر اینکه اثر از بدو انتشار آن در تمامی نسخه های منتشر شده با اجازه ی پدید آورنده یا سایر صاحبان حقوق، دارای نشانه ©[24]، نام صاحب حق مولف و متضمن سال اولین انتشار آن باشد.
ج) مدت حمایت کوتاه تر
بر خلاف کنوانسیون برن که مدت حمایت از آثار ادبی و هنری را به عنوان یک اصل، ۵۰ سال پس از مرگ پدید آورنده دانسته بود، کنوانسیون ژنو در ماده ۴، مدت حمایت از آثار موضوع آن را ۲۵ سال پس از مرگ پدید آورنده اعلام کرده است.
[۱] . Berne Convention for the Protection of Litrary and Artistic works 1886.
[۲] . ماده ی اول کنوانسیون برن
[۳] . ماده ی سوم کنوانسیون برن
[۴] . این استاندارد ها در مواد یک تا ۲۰ کنوانسیون برن مقرر شده اند.
[۵] . برای مثال اتحادیه اروپا با مصوبه هدایتی سال ۱۹۹۳ خود تحت عنوان «مصوبه در خصوص هماهنگ سازی مدت زمان حمایت کپی رایت» در مورد کارهای سینمایی حمایت را حداقل تا ۵۰ سال پس از سالی که اثر برای اولین بار به نمایش درآمده و یا در صورتی که آن کار ظرف مدت ۵۰ سال بعد از پدید آمدن به نمایش در نیامده، تا ۵۰ سال پس از پدید آمدن اثر مقرر داشته است.
[۶] . ماده ی ۷ کنوانسیون برن
[۷] . Rule of the shorter term
[۸] . استفاده مجاز در حقوق انگلیس به نام fair dealing و در حقوق آمریکا به نام fair use شناخته می‌شود.
[۹] . توسلی نائینی، منوچهر و جعفری، شهین، کنوانسیون برن ۱۸۸۶و مزایای الحاق ایران به آن، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال ششم، شماره ۱، تابستان ۱۳۹۲٫
[۱۰] . زر کلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، زمستان ۱۳۸۸، صفحه ۴۵۰٫
[۱۱] . Pullaud, Dulion, Economica Reed, Oxford press, 2007 p. 856-857
[۱۲] . National Treatment
[۱۳] . Hart, Tino & Linda Fazzani, intellectual Property law, 2004, p.92
[۱۴] هدف این کنوانسیون، حمایت از آثار و برنامه های اجرا-کنندگان، تولید کنندگان آثار صوتی و سازمان های پخش رادیو تلویزیونی است. این کنوانسیون یک دوره ۲۰ ساله حمایت را برای افراد فوق نسبت به ضبط، اجرا و پخش رادیو تلویزیونی ارائه می کند و صرفا کشورهایی می توانند در این کنوانسیون عضو شوند که پیش از این به کنوانسیون برن پیوسته باشند.
[۱۵] . بلوم کوییست، یورگن، حمایت بین المللی از کپی رایت و حقوق جانبی، سخنرانی ها و … صفحه ۹۹ و ۱۰۰٫
[۱۶]. Safeguard clause
[۱۷] . بلوم کوییست، یورگن، حمایت بین المللی از کپی رایت و حقوق جانبی، سخنرانی ها و … صفحه ۹۸٫
[۱۸] . زر کلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، زمستان ۱۳۸۸، صفحه ۴۶۷٫
[۱۹] اصل رفتار ملی در مذاکرات دوجانبه مربوط به سرمایه‌گذاری در طول قرن هجدهم یا نوزدهم قبل از مذاکرات کنوانسیونهای پاریس و برن مبنای مذاکرات قرار داشت. اصل دولت کامله الوداد نیز در طول قرن نوزدهم در موافقتنامه‌های تجاری ظاهر گردید. این دو اصل با ممنوع کردن تبعیض در مقابل واردات و سرمایه‌گذاری، مبنای آزادی دسترسی به بازار را در چارچوب تجارت و سرمایه گذاری فراهم آوردند. در چارچوب حقوق مالکیت فکری این دو اصل سبب ارتقای دسترسی به بازار را برای خارجیان فراهم می‌نمایند.
[۲۰] . کولومبه، کلود، اصول بنیادین حقوق مؤلف و حقوق مجاور در جهان، ترجمه علی رضا محمد زاده وادقانی، چاپ اول، نشر میزان، ۱۳۸۵، صفحه ۲۶۰٫
[۲۱] . شمس الدین، عفیف، آشنایی با آخرین تحولات در زمینه حفاظت از کپی رایت، سخنرانی ها و مقالات همایش تخصصی بررسی حقوق نشر کتاب در ایران، خانه کتاب، ۱۳۸۱، صفحه ۱۴۹ تا ۱۷۰٫
[۲۲] . Colombet, Claud, properiete litteraire, Dollaz, 1997, p.343.
[۲۳] . محمد زاده وادقانی، علیرضا، کنوانسیون جهانی حق مولف، فصلنامه حقوق، ۱۳۸۷، شماره ۴، صفحه ۸۵
[۲۴] نشان تجاری ثبت شده یا ® این علامت R درون دایره است. این علامت نشان دهنده ثبت شدن نام یا لوگو توسط یک اداره بین‌المللی ثبت علامت تجاری(trademark) است.
فرم در حال بارگذاری ...
