علم اخلاق حتی با برخی از علوم وجه اشتراک دارد . مثلاً در علم اخلاق به‌تناسب نیاز ‌در مورد غرایز و کیفیت تأثیر و تأثر میان آن بحث‌های فراوانی وجود دارد . این بحث‌ها ازآن‌جهت که یک بحث روانی است به روانشناسی و طرح آن در علم اخلاق جنبه ارزشی غرایز مطرح است ، نه بعد عملی و فلسفی آن، هرچند علم و فلسفه می ­توانند در خدمت اخلاق و ارزش‌های اخلاقی قرار گیرد.

در زبان انگلیسی واژه اخلاق در قالب واژه­ های ((Moral)) و ((Ethics)) به معنای (( اخلاقی)) و ((علم اخلاق)) به‌کاررفته است . که این واژه ­ها به معنای کیفیت شخصیتی همگون با استانداردهای رفتاری درست و خوب و نظامی از(( ایده­های مربوط به رفتارهای درست و غلط)) و بالاخره (( عملکرد سنجیده و ارزشمند)) توصیف‌شده است. و واژه دوم به معنای(( مجموعه اصول مربوط به عملکرد درست (( یک نظریه یا یک نظام مربوط به ارزش­های اخلاقی و بالاخره (( دانش مطالعه ماهیت عمومی امور اخلاقی)) مورداستفاده قرار گرفته‌اند(شاملی، ۱۳۸۰).

پس در نتیجه علم اخلاق عبارت است از : (( مطالعه ارزش­ها در قلمرو و کردار انسانی و با مسائلی از این قبیل سروکار دارد: زندگی خوب برای همه انسان­ها چیست؟ چه رفتاری شایسته ماست؟ علم اخلاق می­خواهد ارزش‌هایی(( درست)) به‌مثابه مبنایی برای اعمال ((درست)) فراهم کند.)) (بازرگان، چاپ اول۱۳۸۰). و اخلاق را ‌می‌توان چنین تعریف کرد : اخلاق علمی است که از ملکات و صفات خوب و بدریشه‌ها و آثار سخن می­گوید. برخی از محققین (( برسی رفتار و کردار آدمی در حوزه ارزش­شناسی را اخلاق یا علم اخلاق می­نامند. حکمای اسلامی عملی را که بر اساس خرد و اعمال آگاهانه انجام ‌می‌گیرد و عمل مطلوب انسانی و شرط لازم بر عمل اخلاقی می­دانند و باید که نیت و رضای الهی نیز در آن ملحوظ شود.))( تقی پورظهیر،۱۳۸۰).

اخلاق از دیدگاه امام علی (ع)

امام به عنوان اولین کسی که درباره مکارم اخلاق دست به نگارش زد، اخلاق را شامل شکوفا شدن تمام ابعاد مثبت انسانی می­داند که از حدود خوش‌رویی و نرمی در برخورد با همنوعان فراتر رود و انسان را در پیمودن و رسیدن به هدف اعلای زندگی کمک نماید.

امام علی (ع) فرموده است: (( لوکنا لا نرجو جنه و لا نخشی ناراً و لا ثوابا و لا عقباً لکانَ ینبغی لَنا ان نطالب بمکارم الاخلاق فانها مما سبیل النجاح)). (مستدرک وسایل،ج۱۱،ص۱۹۳)

اگر به فرض، امیدی به بهشت و ترسی از دوزخ نداشته باشیم اگر فرضاً ثواب و عقابی در قیامت نباشد بازهم لازم است از خود مکارم اخلاقی و سجایای انسانی را مطالبه نمائی‌ام، زیرا قرار گرفتن صفات پسندیده و به کار بستن آن‌ ها از عوامل مؤثر رستگاری است و در زندگی بشر مایه خوشبختی و سعادت است . ازنظر امام علی(ع) عالی‌ترین سرمایه و افتخار اخلاق پسندیده است و سجایای اخلاقی و صفات انسانی، رمز کاریابی و موفقیت و بهترین وسیله برای سازگاری با دیگران در اجتماع است چرا که حسن خلق و رفتار پسندیده می ­تواند آدمی را در نظر مردم عزیز و محبوب نماید و موجب آسایش مادی و معنوی او را فراهم نماید.

در نهج‌البلاغه آمده است : ((اکرم الحسب حسن الخلق)) (( عالی‌ترین مایه بعد و شرف آدمی، حسن خلق است.))

( نهج‌البلاغه، ص۱۰۹۴).

و همچنین امام علی(ع) اخلاق پسندیده را عامل جذب و استحکام رابطه دوستی می­داند و می­فرمایند:

(( من حسن خلقه کثر محبوه و انست النفوس به))( غرور الحکم). (( کسی که اخلاقش نیک باشد، دوستانش فراوان و مردم با او انس می­ گیرند.))

و ‌با اینکه اخلاق ناپسندیده نیز باعث می­ شود که دیگران از دور از پراکنده گردند در همین ارتباط می­فرمایند:

(( من ساء خلقه اعوزه الصدیق و الرفیق))( همان). (( کسی که به اخلاق باشد ، دوستان و رفیقان او پراکنده می­شوند و او را رها ‌می‌کنند.))

امام معتقد است افرادی که اخلاق ناپسند دارند به لحاظ روحی و روانی در عذاب و ناراحتی هستند و باعث می­ شود که زندگی بر آنان سخت بگذرد امیرالمؤمنین می­فرمایند:

(( سوءالخلق نهد العیش و عذاب و النفس)) (( چه کسی غم و اندوهش از همه بیشتر است؟ فرمودند : (( اسوئهم خلقاً !))( مستدرک الوسائل، جلد۲، ص۳۳۸).کسی که از همه اخلاقش بدتر است.

همان طور که بیان شد اخلاق ناپسند باعث آشفتگی روحی و روانی می­گردد و فرد به دلیل عدم ارتباط درست صحیح به لحاظ اخلاقی منزوی می­گردد و احساس غم و اندوه می­ کند.

افرادی که موردتوجه خداوند هستند دارای اخلاق نیکو و پسندیده هستند در این‌ارتباط مولای متقیان امام علی (ع) می­فرمایند:

(( اذا حب الله عبداً خیراً رزقه قلباً مسلماًً و خلقاً قویماً))( غررالحکم، ۱۳۶۲،ج۳،ص۱۶۷).

((هنگامی که خداوند بنده­ای را دوست بدارد به او قلب سلیم و اخلاق معتدل و شایسته می­دهد.))

ازنظر امام برترین صفات تواضع و حلم و انعطاف‌پذیری و مدارا کردن با دیگران است چراکه هر یک از صفات باعث می­ شود فرد توانایی سازگاری در زندگی اقوامی را کسب نماید حضرت می­فرماید:

((اشرف الخلائق التواضع و الحلم ولین الجانب)) برترین صفات اخلاقی، تواضع و حلم و نرمش انعطاف­پذیری و مدارا است. (غررالحکم، ۱۳۶۷،ج۲، ص۴۴۲)

و نیز توصیه ‌می‌کنند که: (( خالطوا الناس مخالطه ان متم معها تبکوا علیکم و ان عشتم خطوا الیکم)) (همان، ص۱۲۳).

(( با مردم چنان آفرینش و رفتار نمایید که اگر در آن حال مردید در جدایی بر شما بگیرند و اگر زنده ماندید خواهان معاشرت با شما باشند.))

در تعاملات و روابط اجتماعی امام علی(ع) مردم را متوجه نیروی باطنی و درونی­شان می­ کند و تأکید بر وجدان اخلاقی دارد و هر انسانی را موظف می­داند که در برخورد با دیگران از ندای درونی خود پیروی کند و خواهش فطرتش را معیار عمل با دیگران بداند.

حضرت به شیخ شامی می­فرماید:

(( با شیخ ارض ما ترسی لنفسک و اَت الی الناس ما تحب ان یوتی الیک)) برای مردم آن را بخواه که برای خود می­خواهی و با دیگران طوری رفتار کن که مایلی درباره­ات آن‌چنان کنند.))

امام (ع) نیز در بحث اخلاق به محیط زندگی افراد اشاره می­ نماید و معتقد است که محیط­های پاک غالباً افراد پاک و محیط­های آلوده افراد ناپاک را پرورش می­دهد و چنان محیط زندگی بر اساس فضیلت و پاکی استوار باشد به‌تدریج اخلاق پسندیده در فرد ریشه می­ کند و با تداوم آن عادت می­ شود و همواره در سیر سعادت گام برمی­دارد و نیز اگر در محیطی ناپاک ریشه کند،اخلاق ناپسند را نیز کسب می­ کند و باعث بدبختی او خواهد شد و همچنین اشاره به نقش وارث در اخلاق دارد که می­فرماید:

حسن الاخلاق برهان کرم الاغراق، اخلاق پاک و نیک، دلیل وارث­های پسندیده انسان است ( غررالحکم،۱۳۷۷). و نیز معتقد است که ادب و تربیت صحیح و فضائل را فرزندان از پدران خود به ارث می­برند.

امام علی(ع) دانش و معرفت و افزایش آگاهی از مبدأ و معاد و اطلاع از آثار و پیامد­های فضائل و رذایل اخلاقی را در پرورش اخلاق مؤثر می­داند و می­فرمایند:

(( یسیر المعرفه یوجب الذهد فی الدنیا)) مختصر معرفت و آگاهی ، موجب زهد در دنیا می­ شود.( غررالحکم، ۱۳۷۷، ج۱،ص۱۵۴).

معرفت و شناخت و آگاهی باعث پاکی اعمال و اخلاق می­ شود و در حدیثی می­فرمایند :

(( لن یزکی العمل حتی یقار نه العلم)) هرگز اعمال آدمی پاکی نمی­ شود ،مگر اینکه قرین با علم و معرفت گردد))( همان).