د . نظریه شناختی

طبق دیدگاه نظریه شناختی، شیوه تفسیر افراد از موقعیت های خاص، احساسات، انگیزش ها و اعمال آن­ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. تفسیرهای آن­ها به نوبه خود، در اغلب موارد با عقایدی که در این موقعیت­ها فعال می‌شوند، شکل می گیرند. این عقاید خاص، فرد را جهت سوء مصرف مواد آسیب پذیر می‌سازد. پژوهش ها نشان می‌دهد که اختلالات فکری پیش‌بینی کننده مصرف الکل و رفتار بزهکارانه پیش‌بینی کننده مصرف مواد در بزرگسالی است.

مارلات^[۴۸](۱۹۸۵) چهار فرایند مربوط به اعتیاد را توصیف می‌کند که منعکس کننده مدل های شناختی هستند: احساس بسندگی^[۴۹] شخصی، انتظارات ‌در مورد پیامدها^[۵۰]، اسنادهای علی^[۵۱]و فرآیندهای تصمیم گیری^[۵۲]. احساس بسندگی شخصی به قضاوت ‌در مورد توانایی خود برای مواجهه موفقیت آمیز با موقعیت های چالش انگیز یا پرخطر اطلاق می‌گردد. مارلات(۱۹۸۵) توضیح می‌دهد که سطوح پایین احساس بسندگی شخصی با عود^[۵۳] و بازگشت و سطوح بالای احساس بسندگی شخصی، با پرهیز از مصرف مواد مخدر همراه است. فرایند دوم، انتظارات ‌در مورد پیامدها است، که در واقع پیش‌بینی های فرد ‌در مورد اثرات یک ماده اعتیادزا یا فعالیت اعتیادآمیز است(مارلات ،۱۹۸۵؛ به نقل از بک^[۵۴]و همکاران، ۱۹۹۳). هر اندازه فرد ‌در مورد مصرف مواد پی­آمدهای مثبت را بیشتر از پیامدهای منفی پیش‌بینی نماید، احتمال بیشتری وجود دارد که مصرف مواد مخدر را ادامه دهد(مارلات،۱۹۸۵؛ به نقل از بک و همکاران، ۱۹۹۳). فرایند بعدی اسنادهای علی است، اسنادهای علی به اعتقاد فرد به اینکه مصرف مواد به عوامل درونی یا بیرونی قابل اسناد است، اطلاق می‌گردد. علاوه بر مواردی که ذکر شد، مارلات(۱۹۸۵) سوء مصرف مواد مخدر و عود را به عنوان یک فرایند شناختی تصمیم گیری توصیف می کند، وی(با مثال جالبی) اثبات می‌کند که مصرف مواد نتیجه تصمیم گیری های عدیده ای است و بسته به اینکه تصمیم گیری ها چه باشند ممکن است به مصرف یا عدم مصرف منجر شوند. علاوه بر این مارلات توضیح می‌دهد که در نگاه اول بعضی تصمیمات با مصرف مواد بی ارتباط به نظر می‌رسند. با این همه این تصمیمات در نهایت ممکن است به افزایش احتمال عود منجر شود، به دلیل اینکه فرد را به صورت فزاینده به سمت موقعیت های پرخطر^[۵۵] سوق می‌دهد. مارلات در مثال خود توضیح می‌دهد، بعداز اینکه چندین ماه از سیگار کشیدن پرهیز نموده است«بدون قصد قبلی» تصمیم می‌گیرد که در قسمت سیگار آزاد هواپیما بنشیند. در نتیجه این تصمیم گیری، آسیب پذیری بیشتری برای بازگشت و عود پیدا می­ کند.

ه – نظریه شناختی – رفتاری

شناختی – رفتاری ها دیدگاه های متفاوتی دارند، آن ها رفتارهای ناسازگارانه را محصول عقاید نادرست درباره خود و محیط می دانند. در این دیدگاه الکلیسم و وابستگی مواد، سازوکارهای مقابله ای ناسازگارانه­ای هستند که با افزایش مهارت‌های حل مسئله و مهارت ­های مقابله­ای می توان آن ها را کاهش داد(بهرامی ، ۱۳۸۴). به علاوه بر اساس این نظریه ها اعتیاد بر اصول یادگیری و تغییر رفتار در انسان و حیوان مبتنی هستند که این مطلب به وسیله روان شناسان تجربی توصیف شده اند(آیزنک، ۱۹۸۲؛ به نقل از روتجرز^[۵۶] و همکاران، ۲۰۰۳).

مبنا و اساس این نظریه ها، نظریه یادگیری اجتماعی است. یکی از مفروضه های اصلی نظریه های شناختی –رفتاری ‌در مورد اعتیاد، فقدان و کمبود راهبردها و مهارت‌های انطباقی است. الگوهای جدید شناختی – رفتاری اعتیاد نقش مقابله را به عنوان متغییری که هم خودکارآمدی و هم احتمال عود در موقعیت های پرخطر را تعدیل می‌کند، برجسته ساخته اند(آنیس^[۵۷]، ۱۹۹۰، مارلات، ۱۹۸۵، مونتی^[۵۸] ، آبرامز^[۵۹]، کادن^[۶۰] و کونی^[۶۱]، ۱۹۸۹؛ سانچز-کرایگ^[۶۲] و والکر^[۶۳] ، ۱۹۸۲؛ به نقل از اشمیتز^[۶۴] و همکاران، ۱۹۹۵).

در بین نظریه های شناختی – رفتاری اعتیاد، نظریه تنیدگی – مقابله و نظریه مارلات از پذیرش بیشتری برخوردارند که در زیر به آن ها اشاره می شود.

1. نظریه تنیدگی – مقابله

یکی از رایجترین نظریه های شناختی – رفتاری اعتیاد، نظریه تنیدگی – مقابله است(ویلس^[۶۵]و هیرکی^[۶۶]، ۱۹۹۶؛ ویلس و شیفمن^[۶۷]، ۱۹۸۵؛ به نقل از واگنر^[۶۸]) و همکاران، ۱۹۹۹، میرز و وگنر،۱۹۹۵ به نقل از سینها،۲۰۰۱). از این نظر به مصرف مواد به عنوان یک پاسخ مقابله ای برای فشارهای زندگی نگاه می شود که می توان برای کاهش اثرات منفی یا افزایش اثرات مثبت عمل کند.

تنیدگی به مسائل یا مشکلاتی اشاره دارد که افراد در طی زندگی با آن مواجه می‌شوند؛ و مقابله به پاسخ­های شناختی یا رفتاری­ای که افراد برای مهار تنیدگی به کار می‌برند اطلاق می­ شود(لازاروس و فولکمن^[۶۹]، ۱۹۸۴، ویلس و شیفمن، ۱۹۸۵ ؛ به نقل از واگنر و همکاران ، ۱۹۹۹). با توجه ‌به این نظریه پیش‌بینی این امر منطقی است که هرنوع از مقابله(تنیدگی – مقابله، وسوسه – مقابله) نقش جداگانه ای در احتمال مصرف مواد دارد.

۲ – مدل شناختی – رفتاری مارلات

در دهه گذشته یکی از مدل های اثرگذار در خصوص اعتیاد، مدل مارلات(۱۹۸۵) ‌در مورد فرایند عود بوده است( اشمیتز، ۱۹۹۵ ). بر اساس این مدل، احتمال عود در موقعیت های پرخطر، به وسیله پاسخ های مقابله ای ناکارآمد، احساس خودکارآمدی کاهش یافته و انتظارات مثبت ‌در مورد اثرات پرخطر اعتیاد افزایش می‌یابد.

مارلات موقعیت پرخطر را موقعیتی تعریف می‌کند که در آن تهدید، فراتر از توان مقابله فرد ادراک می­ شود و راهی بجز تسلیم فرد در برابر وسوسه رفتارهای مربوط به اعتیاد باقی نمی گذارد(اشمیتز، ۱۹۹۵).