همچنین کیلانی، (۱۳۸۷) در کتاب سیر آرای تربیتی در تمدن اسلامی بر این اعتقاد است که قرآن و سنت، اصول تربیتی معینی دارند که مبانی نظریه تربیتی اسلام را تشکیل داده و آن را از سایر نظریات تربیتی متمایز می گرداند. وی اصول تربیتی اسلام را کلیاتی می‌داند که زمینه اجتهاد دارند و به تحولات روز پاسخ می‌گویند و با فلسفه خاص و هدف روشن خود می‌تواند امر تربیت را به نحو احسن انجام دهد.

برای پرداختن به نظریاتی که نقش ائمه علیهم السلام را در تکوین نظریات تربیتی اسلام مؤثر اعلام نمایند ‌می‌توان به گفتار رفیعی در پیشگفتار کتاب سیر آرای تربیتی در تمدن اسلامی (۱۳۸۷) نظر افکند: « … امامان علیهم السلام به اذن خدا بر علوم الهی اشراف و احاطه دارند. امامان علیهم السلام علوم و معارف قرآنی را به طالبان علم اعم از شیعه و سنی آموزش می‌دادند و احادیث نبوی را برای آنان بازمی شکافتند و گذشته از فقه و کلام و حدیث و علوم و معارف قرآنی که ماهیت دینی داشتند در فراوانی از علوم که ماهیت دینی نداشتند نیز دستگیر اهل نظر بودند و فی الجمله بر روند تعلیم و تربیت در اسلام چنان مؤثر افتادند که بررسی اقدامات آنان، لازمه منطقی و معرفت شناختی و روش شناختی تقریر و تحلیل تربیت در اسلام است» (ص۳۰). رفیعی در همان‌جا ضمن معرفی روش های آموزشی و تربیتی شیعی، «دعا» را یکی از ابداعات تربیتی می‌داند که خاص شیعه است و نقش گستردۀ دعا – که البته منظور شیعه از دعا، دعای رسیده از معصوم علیه السلام است – را اینگونه بیان می‌کند: « در روش دعا، عصاره معارف دینی و مسائل اخلاقی و اعتقادی و حتی آرای فلسفی و علمی حوزۀ الهیات عرضه می شود، از این رو، دعا شکل ها و شیوه ها و مضامین گوناگونی دارد و برای تربیت و درمان روحی به کار برده می شود» (ص۵۳). امام خمینی رحمه الله علیه ادعیه را تربیت کننده و انسان ساز دانسته و می فرمایند: «همین ادعیه و همین خطبه ها و همین نهج البلاغه و همین مفاتیح الجنان و همین کتابهایی که ادعیه هستند، این ها همه کمک انسانند، در اینکه انسان را آدم کنند» (خمینی، ۱۳۸۷، ص۱۰۲).

نظریات ذکر شده امکان استخراج نظریات، مبانی، اصول و روش های تربیتی را از ادعیه ائمه علیهم السلام، و همچنین کتاب مفاتیح الجنان به اثبات می رسانند و بر اهمیت آن تأکید می ورزند.

علوی (۱۳۸۶) در کتاب نکات اساسی در فلسفه تعلیم و تریبت و مکاتب فلسفی- تربیتی، فلسفه را دانشی جامع و ژرف نگر نسبت به هستی و نحوه انجام کارها می‌داند که این دانش باعث می­ شود انسان امور عالم را همان‌ طور که هستند دیده و کارها را همان گونه که باید، به انجام برساند. باقری (۱۳۸۷) بینشها و یا دانش­هایی جامع و ژرف که در آموزش مکتب قرآنی اولویت دارند را بینش ‌در مورد نظام هستی (و مبدأ هستی یعنی خدا)، دنیا، حقیقت انسان، تاریخ انسان و مرگ و پس از مرگ می‌داند.

استخراج و بررسی ویژگی‌های خدا، انسان، دنیا و مرگ و استنتاج آموزه های مرتبط با آن ها در ادعیه کتاب شریف مفاتیح الجنان – به عنوان یکی از منابع معرفتی اسلام- می‌تواند به خوانندگان بینشی اعطا نماید تا آنکه امور را همان گونه که هست دیده، کارها را همان‌ طور که باید به انجام برسانند.

پیشینه تجربی

ب- چکیده تحقیقات انجام شده در ایران

تا آنجایی­که محقق مجال جستجو یافت، پژوهشی تحت عنوان «آموزه های تربیتی مفاتیح الجنان (منتخبی از ادعیه و زیارات) » بررسی و ثبت نشده است. اما تحقیقاتی در رابطه با موضوع پژوهش حاضر انجام گردیده که به ترتیب سال انجام تحقیق اشاره خواهد شد. کلباسی (۱۳۶۲)، انیس اللّیل را در شرح دعای کمیل نگاشت و نفحات اللّیل را هم که شرح مختصری بر دعای کمیل بود به رشته نگارش درآورد و زمرّدیان (۱۳۶۵) نیز شرحی بر دعای کمیل به نام «علی علیه السلام و کمیل» نوشت. احمدی (۱۳۷۵) در مقاله «چگونگی بهره گیری از دعا در تعلیم و تربیت دینی کودکان و نوجوانان» روش های بهره گیری از دعا را تأثیرگذاری دعا بر عواطف انسان و همچنین ایجاد بینش می­داند و روش‌هایی را برای استفاده از دعا در تربیت دینی کودکان و نوجوانان ارائه می‌دهد.

خدیوی زند (۱۳۸۰) در اوّلین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان، در مقاله خود رابطه دعا و روان درمانی را مورد تحقیق قرار داده است و پناهی (۱۳۸۲) پژوهشی تحت عنوان «راهکارهای ایجاد آرامش روان در زندگی فردی از منظر روایات» انجام داد که در آن از قول الکسیس کارل می‌گوید: «دعا، قدرت دعا و از طریق شگردهای عملی می توان انرژی معنوی را آزاد ساخت. آثار این قدرت انرژی زا بر بسیاری از مردم آشکار است». در همان مقاله از قول دیل کارنگی می‌گوید: «هنگامی که کارهای سنگین قوای ما را از بین می‌برد و اندوه ها هر نوع اراده­ای را از ما سلب می‌کند و بیشتر اوقات که درهای امید به روی ما بسته می شود ما به سوی خدا روی می آوریم، ولی اصلاً چرا بگذاریم روح یأس و ناامیدی بر ما چیره شود؟ چرا همه روزه به وسیله خواندن نماز و دعا و به جا آوردن حمد الهی، قوای خود را تجدید نکنیم؟».

بختیاری (۱۳۸۳) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان «فلسفه دعا و نقش تربیتی آن» دعا و آثار تربیتی آن را مورد تحقیق قرار داده است و فرزانه (۱۳۸۴) به بررسی انسان شناسی در صحیفه سجادیه پرداخته است و ‌به این نتیجه رسیده است که امام سجاد علیه السلام که همچون امامان معصوم دیگر هدایتگری انسان ها را بر عهده داشتند، با روش دعا ـ به دلیل وضعیت سیاسی و اجتماعی زمان آن حضرت ـ به آموزش دین و تربیت دینی پرداختند و از جمله آموزه­های ایشان، انسان شناسی بوده است و حق مداری، حرکت به سوی خدا و خداگونه شدن از لوازم رسیدن به هدف انسانیت است.

مرزوقی (۱۳۸۴) در مقاله «انسان و تربیت از منظر صحیفه سجادیه» انسان شناسی را در ادعیه امام سجاد علیه السلام مورد بررسی قرار می‌دهد و جایگاه حوزه «دل» و «تربیت عرفانی» را در تربیت اسلامی دارای مرتبه رفیعی می‌داند. او به «تربیت دل» و «سازندگی معنوی» اشاره نموده و رویکرد اساسی امام سجاد علیه السلام را در صحیفه، خدایی شدن، با خدا بودن و رو به سوی او داشتن می­داند.

شریفانی (۱۳۸۴) در مقاله «تجلّی توحید در ادعیه» انوار توحید را در دعاها ـ و زیارات و مناجات­ها که به نوعی دعا هستند ـ به پژوهش کشیده است و انواع دعا، توحید و رابطه آن ها را توضیح می­دهد و می‌گوید: «بخش عظیمی از کلمات نورانی معصومین علیهم السلام مناجات با رب الارباب و درخواست از آن وجود مهربان است که تعالیم عظیم و لطیفی را به مشتاقان کوی توحید آموزش می‌دهد» (ص ۴۸).