ضابطان فقط از وقوع جرم اطلاع یافتند ولی صحنه جرمی‌ در اختیار نبوده و دلایل و اماراتی در دسترس نیست همچنین ضابطان اجازه ورود به منزل برای تفتیش نداشته و متهم و مظنونی در کار نیست و ‌اگر هم از افرادی نام برده شده هنوز دلیلی علیه آن ها وجود ندارد البته بشرطی که اطلاع دریافتی ضابطان از منابع موثق باشد در چنین حالتی ضابطان باید مراتب راجهت کسب تکلیف و اخذ دستور لازم به مقام قضایی صالح اعلام نمایند. مقام قضایی صالح درصورتی که جرم در حوزه قضایی او واقع شده یا امکان جمع‌ آوری دلایل یا حتی قسمتی از دلایل موجود باشد دستور تحقیقات مقدماتی را صادر می‌کند و عند الأقتضاء تعلیمات لازم را در خصوص مورد بیان می‌کند. ^[۸۱]

چنانچه علائم و امارات وقوع جرم مشکوک باشد و اطلاعات ضابطان از منابع موثق نباشد و صرفاً شایعاتی وجوددارد و در این حالت ضابطان قبل از اطلاع به مقام قضایی باید تحقیقات لازم را انجام دهند بدون اینکه حق دستگیری یا ورود به منزل شخصی را دارا باشند. با انجام تحقیقات لازم اطلاعات دریافت شده ضابطان توأم با دلیل و قرینه به مقام قضایی صالح گزارش می‌شود.

مبحث دوم : اختیارات پلیس در جرایم مشهود

وظایف عام ضابطین دادگستری تبعیت از دستورات مقام قضایی است اما قطع نظر ازاین وظیفه کلی که ارتباطی با وقوع یا عدم وقوع جرم ندارد، وظیفه خاص ضابطین، پس از تحقق جرم آغاز می‌شود و اینجا است که درکنار شکایت، اقرار و اعلام جرم، گزارش ضابطین نیز به ‌عنوان یکی از طرقی اطلاع دادسرا از وقوع جرم مطرح می‌گردد.

ضابطین در اجرای وظیفه خود مبنی بر اعلام وقوع جرم به دادسرا، دارای اختیاراتی نیز هستند. مجموع این وظایف و اختیارات به منظور اطلاع بموقع دادستان وحفظ دلایل و آثار ارتکاب جرم، برای ضابطین دادگستری شناخته شده و نحوه اجرای آن ها بر حسب اینکه جرم مشهود یا غیر مشهود متفاوت است.

در جرائم مشهود ظابطین دادگستری موظفند پس از اطلاع از وقوع جرم، آن را گزارش نمایند ولی قبل از اقدام ‌به این کار، به دستور قسمت دوم ماده ۱۸ ق آ د ک مکلفند «…تمامی‌اقدامات لازم را به منظور حفظ آلات و ادوات و آثار و علائم جرم و جلوگیری از فرار متهم و یا تبانی معمول و تحقیقات مقدماتی را انجام و بلافاصله به اطلاع مقام قضایی برسانند.»

برای روشن شدن منظور قانون‌گذار از کلمات تحقیقات مقدماتی، ماده ۱۹ همین قانون می‌افزاید: «تحقیقات مقدماتی مجموعه اقداماتی است که برای کشف جرم،حفظ آثار و ادله وقوع آن و تعقیب متهم از بدو پیگرد قانونی تا تسلیم به مرجع قضایی صورت می‌گیرد…»

از جمع دو ماده فوق چنین بر می‌آید که با توجه به اوضاع و احوال قضیه، ضابطین دادگستری می‌توانند برای حفظ آلات و ادوات جرم، اشیاء مورد استفاده در ارتکاب جرم یا اموال به دست آمده از آن را تا تعیین تکلیف مقام قضایی ضبط نموده و از محل ببرند.

همچنین با توجه به اطلاق عبارات تمامی ‌اقدامات برای جلوگیری از فرار متهم در ماده ۱۸ می‌توان گفت که اختیارات ضابطین در جرائم مشهود به اندازه ای است که حتی برای حفظ دلایل جرم و جلوگیری از فرار متهم یا تبانی او با دیگران لازم تشخیص دهند، می‌توانند بدون اجازه مالک وارد منزل او شوند و یا حتی متهم را جلب نمایند.

گفتار اول: جلب و بازداشت متهم در جرائم مشهود

در این گفتار ابتدا به تعریف جلب و دستگیری و وجه تمایز آن با توقیف و در ادامه به نحوه بازداشت و جلب متهم توسط ضابطین خواهیم پرداخت.^[۸۲]

بند اول: تعریف جلب و دستگیری

جلب و دستگیری اقدامی‌است که بموجب آن، مظنون به طور موقت و به عنف برای تحقیق در اختیارضابطان و سپس مقام قضایی قرار می‌گیرد.

جلب و دستگیری معنای واحدی دارند ولی به طور معمول در مکاتبات قضایی دستگیری در مواردی به کار می‌رود که متهم و یا مجرم فراری بوده و یا خود را از دید مأمورین مخفی می‌کند. همچنین در مواردی که در جرایم مشهود، ضابطین متهم را با عنف دراختیار گرفته و برای انجام تحقیقات او را با خود می‌برند اصطلاح دستگیری بکارمی‌رود.

اصطلاح جلب به طور معمول درمواردی به کارمی‌رود که متهم یا مجرم فراری و یا در مخفیگاه نیست ولی به لحاظ استنکاف از حضور در مراجع قضایی یا انتظامی‌ یا به لحاظ مهم بودن جرم، یا مشخص نبودن محل اقامت، حسب دستور مقام قضایی، ضابطین اورا با عنف جهت متهم از فرار وی جلو جهت انجام تحقیقات یا اجرای حکم در اختیار می گیرند.^[۸۳]

باید توجه داشت که جلب و دستگیری با توقیف فرقی دارد. توقیف متهم که از آن به بازداشت تعبیر می‌شود اگرچه همانند دستورجلب اقدامی‌قضایی است اما، دارای ویژگیهایی است که آن را ‌از اقدامات قضایی مشابه متمایز می‌سازد ازجمله این که:

۱- برخلاف جلب توقیف برای مدت طولانی بعمل می‌آید که گاهی تاختم رسیدگی و صدور حکم نیز ادامه می‌یابد.

1. توقیف متهم متعاقب حضور او نزد مقام قضایی یاجلب او صورت می‌گیرد. ^[۸۴]

بند دوم: بازداشت متهم توسط ضابطین در جرایم مشهود

همانطورکه بیان گردید بازداشت به معنای تحت نظر قراردادن متهم است که متعاقب جلب یا حضورنزد مقام بازداشت کننده صورت می‌گیرد. بازداشت از جمله اقداماتی است که درصورت لزوم برای جلوگیری از فرار متهم و تبانی او یا امحاء آثار و دلایل جرم مورد استفاده قرار گیرد و تحت شرایطی جزء وظایف ضابطین دادگستری است. اگر جلوگیری از فرار و اختفاء متهم و تبانی او با دیگران به جزء از طریقی بازداشت وی امکان پذیر نباشد ضابطین دادگستری ‌در جرایم مشهود درصورتی رأساً تکلیف به بازداشت متهم دارند که بازداشت اوبرای تکمیل تحقیقات ضروری باشد.

‌بنابرین‏ بموجب مواد ۱۸و ۲۵ ق. آ.د.ک درصورتی که بازداشت متهم در جرایم مشهود برای جلوگیری از فرارو اختفاء او و تبانی او با دیگران و امحاء آثار جرم لازم باشد، ضابطین مکلفند برای تکمیل تحقیقات متهم را حداکثر بمدت ۲۴ ساعت بازداشت نمایند. بازداشت ممکن است متعاقب جلب متهم یا حضور او نزد ضابطین دادگستری بعمل آید. ماده ۲۵ قانون مذکور در این خصوص مقرر داشته: « ….. چنانچه ‌در جرایم مشهود بازداشت متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، موضوع اتهام باید با ذکر دلایل بلافاصله کتباً به متهم ابلاغ شود و حداکثرتامدت ۲۴ ساعت می‌توانند متهم را تحت نظر نگه دارند و در اولین فرصت باید مراتب راجهت اتخاذتصمیم قانونی به اطلاع مقام قضایی برسانند. مقام قضایی درخصوص ادامه بازداشت و یا آزادی متهم تعیین تکلیف می‌کنند…….»

درخصوص ماده فوق الذکر نکات ذیل قابل توجه است :

نکته اول :ضابطین باید ‌به این نکته توجه داشته باشند که ‌در جرایم مشهود صرفاً تا قبل ازاینکه نتایج اقدامات خودرا به اطلاع مقام قضایی ذیصلاح برسانند، صلاحیت دارند که راساً درصورت ضرورت برای تکمیل تحقیقات متهم را حداکثرتا مدت ۲۴ ساعت تحت نظر نگهداری کنند و بعد از اعلام مراتب فوق به مقام قضایی، صلاحیت بازداشت متهم را ندارند. مگراینکه مقام قضایی چنین دستوری به آن ها داده باشند.

‌بنابرین‏ اگر ضابطین بعداز وقوع جرم مشهود و قبل از دسترسی متهم به دلایل و ادوات جرم را جمع‌ آوری و نتیجه اقدامات خود را به مقام قضایی اطلاع دهند و مقام قضایی تکمیل تحقیقات را از آن ها بخواهد، در این صورت صلاحیت بازداشت متهم را ندارند مگراینکه مقام قضایی صراحتاً دستور بازداشت متهم را صادر کرده باشد.