در عقد جعاله، بانک علی الاصول عامل است اما این امکان نیز وجود دارد که بانک نقش جاعـل را برعهده گیرد. بر همین مبنا، حسب ماده ۶۷ آیین نامه اجرایی مذکور، بانک می‌تواند به عنوان جاعل، مبادرت به جعاله نماید، موردی که بانک به عنوان جاعل قرار می‌گیرد، معمولاً حالتی است که جعاله در مقام عقود دیگر، مورداستفاده قرار می‌گیرد. این موضوع به ویژه در خصوص جعاله ای که فایده مضاربه دارد، معنا می‌یابد. بر این مبنا «جائز است، جعاله کردن بر عمل تجارت با سرمایه ای و قسمتی از سود تجارت را جعل آن قرار دادن ‌به این که جاعل بگوید: اگر با این سرمایه من تجارت کنی و سودی به دست آوری، نصف سود را به تو می دهم یا ثلث آن مال تو باشد؛ و این معامله جعاله است که فایده مضاربه را می‌دهد، لکن شرایطی که در مضاربه هست در آن نیست؛ یعنی دیگر لازم نیست سرمایه حتی نقدینه باشد، بلکه با جنس دین و منفعت نیز جائز است.»^[۱۷۱] در این حالت بانک، مبلغی را در اختیار عامل قرار می‌دهد تا شخص اخیر ضمن انجام موضوع قراداد، به کسب منفعت بپردازد و جُعل پرداختی نیز بخشی از سود خواهد بود..^[۱۷۲]

دریافت و یا پرداخت در جعاله، طبق قرارداد توسط واحدها، دفعتاً واحده و یا به دفعات به اقساط مساوی و یا غیر مساوی در سررسید و یا سررسیدهای معین بلامانع می‌باشد و به مشتریانی که تمام بدهی خود را (برخلاف عقد مرابحه) قبل از سررسید پرداخت نمایند می توان به نسبت مدت باقیمانده تا سررسید، تخفیف سود اعطا نمود.^[۱۷۳]

با توجه به موارد مذکور، اگرچه جعاله دایره وسیعی دارد و هر عمل حقوقی را می توان موضوع آن قرارداد، با این وجود با توجه به شیوه بازپرداخت عقد مرابحه نسبت به جعاله و نیز شبهات و ابهاماتی که در نحوه اجرا و اخذ سود جعاله مطرح گردید، به نظر می‌رسد: با عنایت به ماهیت ذاتی عقد مرابحه که اخذ سود موردنظر فروشنده (بانک) را بدون هر گونه شبه توجیه می کند، به کارگیری عقد مرابحه بتواند خلاءهای مطروحه در عقد جعاله را مرتفع وجایگزین مناسبی برای آن محسوب گردد.

گفتار دوم – احکام دستورالعمل اجرایی عقد مرابحه

احکام عقد مرابحه حسب قانون عملیات بانکی بدون ربا، طی دستورالعمل اجرایی آن در۲۲ ماده و ۸ تبصره، در یک هزار و یکصد و بیست و هشتمین جلسه مورخ ۲۵/۵/۱۳۹۰شورای محترم پول و اعتبار به تصویب رسید و طی بخشنامه ای ازسوی مدیریت کل مقررات، مجوزهای بانکی و مبارزه با پول شویی بانک مرکزی به تمامی بانک ها و مؤسسات اعتباری غیربانکی ابلاغ گردید. در این گفتار به بررسی احکام دستورالعمل اجرایی عقد مرابحه در نظام بانکی ایران پرداخته می شود. لازم به توضیح است، از آنجا که عقد مرابحه تاکنون در سیستم بانکی کشور اجرا نگردیده، بحث ها و تحلیل های عنوان شده در خصوص دستورالعمل اجرایی این عقد، به صورت نظری و با بهره مندی از تجارب عقود مشابه مانند: فروش اقساطی می‌باشد.

بند اول – احکام اجرایی

۱– حسب ماده۱ دستورالعمل اجرایی عقد مرابحه، مرابحه قراردادی بیان می شود که به موجب آن عرصه کننده، بهای تمام شده اموال و خدمات را به اطلاع متقاضی می‌رساند و سپس با افزودن مبلغ یا درصدی به عنوان سود، آن را به صورت نقدی، نسیه دفعی یا اقساطی، به اقساط مساوی یا غیرمساوی در سررسید یا سررسیدهای معین به متقاضی واگذار می‌کند. در واقع در عقد مرابحه، بانک کالاهای مورد تقاضای مشتری را به صورت اصالتی یا وکالتی خریداری کرده و هزینه تمام شده تحصیل اموال و خدمات اعم از قیمت خرید، هزینه های حمل و نقل، نگهداری و سایر هزینه های مربوطه را به اطلاع مشتری (متقاضی تسهیلات) می‌رساند و سپس با تقاضای مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان ربح شرعی و منطبق بر ماهیت عقد مرابحه، آن را به خریدار واگذار می‌نمایـد؛^[۱۷۴] بـه تعبـیر دیـگر مرابحه مبلغ اضافه پرداختی است که خریدار یک دارایی خاص (به جز دارایی‌های پولی همچون پول نقـد و اسناد) به فروشنده می‌پـردازد. مبلغ سود (افزایش قیمت) پیش از بسته شدن قرارداد مشخص و تثیبت شده و به مشتری اعلام می‌گردد؛ همچنین کالا یا ملک مورد معامله از آغاز به نام خریدار ثبت می‌شود.

۲- حسب تبصره ماده ۱ دستورالعمل اجرایی عقد مرابحه بیان می‌دارد: اموال موضوع قرارداد مرابحه، باید در هنگام قرارداد موجود باشد، این تبصره صراحتاً به موجود بودن اموال موضوع قرارداد که ناظر بر کالاها و خدمات مورد اشاره در ماده ۱ دستور العمل می‌باشد، اشاره دارد. در بیان اموال می توان گفت: اموال تا حدودی ملموس و قابل پیش‌بینی می‌باشند و در بحث انواع مبیع در عقد مرابحه، همان گونه که تحلیل گردید، امکان جریان عقد مرابحه در انواع فروض مبیع در قانون مدنی وجود دارد. اما سوالی که ممکن است به ذهن متبادر شود، در خصوص مفهوم عنوان خدمات در عقـد مرابـحه می‌باشد؟

به طور کلی در سیستم بانکی، خدمات به عنوان زیر مجموعه بخش های اقتصادی^[۱۷۵] مطرح گردیده و منظور از خدمات، هر نوع عمل و فعالیت اقتصادی است که عمدتاًً با بهره گرفتن از نیروی انسانی و وسایل کار و بدون به کارگیری مواد اولیه قابل ملاحظه، انجام گیرد. مانند: خدمات آموزشی؛ خدمات پزشکی و بهداشتی؛ خدمات فنی وکارشناسی؛ خدمات مالی و بیمه؛ خدمات حقوقی؛ خدمات تفریحی؛ خدمات انبارداری؛ خدمات تبلیغاتی؛ خدمات هتلداری؛ خدمات حمل و نقل اعم از حمل و نقل دریایی، هوایی و زمینی؛ خدمات حق العملکاری و پیمانکاری؛ خدمات مستغلات شامل: اجاره دادن و بهره برداری از ساختمان های مسکونی و غیرمسکونی؛ فعالیت دلالان واحدهایی که شغل آن ها اجاره دادن، خرید و فروش و ارزیابی مستغلات است؛ و خدمات بازرگانی شامل: کرایه دادن وسایل حمل و نقل، ماشین آلات و وسایل کار می‌باشد.^[۱۷۶]

در وضعیت و شرایط فعلی در نظام بانکداری ایران، خدمات بیشتر در قالب عقد جعاله تنظیم می‌گردند، مانند جعاله واردات کالا، جعاله تعمیر مسکن و غیره؛ به طور مثال: یک کارگاه تراشکاری، نیازمند خرید دستگاه تراشکاری جدیدی که در کشور آلمان تولید می شود، می‌باشد. طبق این تقاضا، بانک این مسئولیت را می پذیرد و دستگاه تراشکاری موردنظر را خریداری و همراه با مقدار سود تعیین شده در سررسید یا سررسید های مشخصی به طور یکجا یا طی چندین قسط، آن را به درخواست کننده واگذار می کند که با توجه به ایراداتی که نسبت به قرارداد جعاله مطرح گردید، به نظر می‌رسد: ماهیت و شمول وسیع عقد مرابحه، امکان جایگزینی عقد مرابحه در فرایندهای معمول شبکه بانکی کشور، پاسخگوی بسیار مناسبی برای متقاضیان خدمات بانکی باشد.

یکی از نویسندگان حقوقی نیز اعتقاد دارد که در عقود فاسد مربوط به عمل، ضمان و مسئولیت طرف خواهان انجام عمل را میتوان از قاعده اقدام و قاعده احترام عمل استنباط کرد(شهیدی، اصول قراردادها و .(۱۰۴ ،تعهدات ‌بنابرین‏ همان‌ طور که گفته شد در فقه امامیه، هر جا که شخصی در مقام ایفای تعهد ناشـی از عقـدی که آن را صحیح می پنداشته است ولی در واقع آن عقد باطل باشد، عملی را برای طرف دیگـر انجـام دهـد طرف مقابل ضامن اجرت المثل عمل مذبور خواهد بود. خواه آمر به انجام عمل امـر کـرده باشـد یـا اذن در انجام عمل داده باشد(کاتوزیان، حقوق مدنی، ضمان قهری – مسئولیت مدنی، ۵۰۸). از نظـر حقـوق مـدنی ایران نیز آنچه در فقه گفتیم، قابل قبول است زیرا قانون‌گذار با توجه به مبـانی فقهـی مـذکور مـاده ۳۳۶ را چنین تنظیم ‌کرده‌است؛ «هرگاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً بـرای آن عمـل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهـد بـود مگـر اینکه معلوم شود که قصد تبرّع داشته است». برخی از حقوق ‌دانان مبنای واقعی این ماده را اجرای عـدالت و احتـرام بـه عـرف و نیازهـای عمـومی دانسته اند(کاتوزیان، حقوق مدنی، ضمان قهری – مسئولیت مدنی، ۵۰۷) که در جای خـود صـحیح بـه نظـر می‌رسد اما بنظر نگارنده با عنایت ‌به این موضوع که نویسندگان قانون مدنی اغلب فقیه بوده اند یـا بـا فقـه آشنایی خوبی داشته اند صحیح تر آن است که قاعده احترام را به عنوان مبنای این ماده، معرفی نماییم. ‌به این ترتیب، به نظر می‌رسد؛ در مواردی که در مقام وفای به عقد فاسد، عمل مورد احترامـی انجـام می‌گیرد، بر مبنای ماده ۳۳۶ قانون مدنی عامل آن مستحق اجرت المثل خواهد بـود. امـا بـرای اسـتفاده از ماده ۳۳۶ به عنوان مبنای قانونی حکم به ضمان طرف مقابل، باید شرایطی وجود داشته باشد که ذیـلاً بـه آن ها میپردازیم: الف – امر به اقدام؛ در اینجا لزومی ندارد که دخالت استفاده کننده به صورت امر باشـد زیـرا درخواست و حتی اذن او به انجام کار مورد پیشنهاد نیز در برانگیختن عامل و تأثیر بر اراده و جلب اعتماد او یکسان است. ب – انجام کار مورد استفاده؛ در حقیقت ضمان در صورتی معنی پیدا می‌کند که کاری انجـام شده باشد و استیفا صورت گرفته باشد. ج – اجرت داشتن کار در نظر عرف؛ لذا اگر کاری کـه انجـام گرفتـه ست در نظر عرف اجرت نداشته باشد چه به خاطر نامشـروع بـودن آن و مخـالف اخـلاق حسـنه یـا نظـم عمومی بودن آن چه به خاطر اینکه بر مبنای غلبه، عرف اجرتی را بـرای آن عملـی نمـی شناسـد و ظـاهر این است که عمل مذبور به قصد تبرع صورت گرفته است در این صورت عامل نمی تواند مطالبه اجرت المثـل نماید. د – نداشتن قصد تبرع که از عبارت آخر ماده ۳۳۶ « مگر اینکه معلوم شود که قصد تبرع داشته است به خوبی معلوم می شود.

گفتار دوم-آثار بطلان عقد بر ثالث

همچنان که اثر قراردادی که به صورت صحیح و معتبر منعقد شده است، محدود به طرفین و قـائم مقـام آن ها است و جز در موارد محدود نسبت به اشخاص ثالث مؤثر نمی باشد، بطلان نیز که ضمانت اجرای قواعد عمومی قراردادها است، جز در موارد استثنایی نمی تواند در مقابل اشخاص ثالثی که نسبت به قرارداد بیگانه بوده اند مؤثر واقع شود. نمونه ای از این موارد استثنایی جایی است که اشخاص ثالث نسبت به مورد معاملـه فاسد، حقوقی کسب می‌کنند به عنوان مثال شخصی عین متعلق به دیگـری را از کسـی بخـرد و آن را بـه رهن بگذارد یا بفروشد و مالک اصلی، عقد را اجازه نکند. در این صـورت بطـلان نخسـتین معاملـه باعـث بطلان اعمال حقوقی بعدی شده و مالک اصلی می‌تواند مال خـود را در دسـت هـرکس کـه بیابـد مسـترد نماید (مواد ۳۳۳ ،۳۰۳ ،۲۵۹ ،۲۵۷ قانون مدنی). همچنین از دیگر استثنائات اصل عدم تأثیر بطلان نسبت به اشخاص ثالث می تـوان بـه قراردادهـایی اشاره کرد که به واسطه گروهی با شخص، منعقد می شود و جمع تمام یا اکثریـت گـروه در قـرارداد، شـرط صحت آن می‌باشد. در این گونه موارد که هر یک از طرفین از جمع در مقابل اشخاص هـم پیمـان، ثالـث تلقی می‌شوند بطلان هر پیمان جزء، سبب بطلان همه پیمان ها می شود و به حقوق اشـخاص ثالـث زیـان می‌رساند. مانند قرارداد ارفاقی که به موجب ماده ۴۸۰ قانون تجارت «… فقط وقتی منعقد مـی شـود کـه لااقـل نصف به علاوه یک طلبکار با داشتن لاقل سه ربع از کلیه مطالباتی که تصدیق یا موقتاً قبول شـده در آن قرارداد شرکت داشته باشند والا بلااثر خواهد بود . لذا هرگاه مشخص شود که برخی از طلبکاران مذبور به دلیلی، صـلاحیت تصـمیم گیـری نداشـته انـد بطلان قرارداد ایشان ممکن است اکثریت لازم را از بین برده و قرارداد ارفاقی را کلاً باطل کند(کاتوزیـان قواعد عمومی قرادادها، ۳۱۸ ،۲ وشهیدی، حقوق مدنی، ۱۵۹). بطلان عقد وکالت یکی از چنـد وکیلـی که به نحو اجتماع به وکالت انتخاب شده‌اند نیز سبب بطلان وکالـت سـایرین مـی شـود(مـاده ۶۷۰ قـانون مدنی).

فصل سوم – بررسی ضمان معاوضی در حقوق ایران

مبحث اول- مفهوم و مبانی و شرایط ضمان معاوضی در حقوق ایران

در این مبحث در قالب چند گفتار به بررسی مفهوم و مبانی و شرایط ضمان معاوضی در حقوق ایران می پردازیم.

گفتار اول- مفهوم ضمان معاوضی

عناصر سرمایه فکری

به دلیل گستردگی مفهوم سرمایه فکری محققانی که در این حیطه کار کرده‌اند هرکدام دسته بندی خاص خود را ارائه کرده‌اند نخستین دسته بندی را اسویبی ‌در سال‌ ۱۹۹۷ در سه حوزه انجام داد.

• • سرمایه انسانی در حوزه شایستگی فردی

• • سرمایه ساختاری در حوزه ساختار داخلی

• سرمایه ارتباطی در حوزه ساختار خارجی

آدلر برویز^[۷] (۱۹۹۶) سرمایه مشتری را جایگزین سرمایه ارتباطی قرار داد و به بررسی سرمایه فکری پرداخت طبقه بندی برویز به قرار زیر است.

سرمایه فکری

سرمایه انسانی

سرمایه ساختاری

سرمایه مشتری

روابط بازار خط مش‌های سازمانی هوش انسانی جوهره و ماهیت روابط خارج از سازمان دسترسی به کارایی ذهن انسان حیطه عمل حجم ماندگار روابط درون سازمانی حجم مناسب پارامترهای اندازه گیری بسیار بالا متوسط بالا دشواری در کد گذاری

شکل ۱-۲- مفهوم سازی اجزای سرمایه فکری

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی سرمایه فکری را به عنوان ارزش اقتصادی دو دسته از دارایی‌های ناملموس هر شرکت یا سازمان یعنی سرمایه سازمانی (ساختاری) و سرمایه انسانی تعریف می‌کند. سرمایه ساختاری به مواردی از قبیل سیستم‌های نرم افزاری شبکه های توزیع و زنجیر‌ه‌های تأمین اشاره دارد و سرمایه انسانی شامل منابع انسانی در سازمان و همچنین مشتریان و تأمین کنندگان سازمان می‌شود علاوه بر متغیرهای اصلی سرمایه فکری یعنی سرمایه سازمانی و سرمایه انسانی ایده توجه به سرمایه های اجتماعی در سازمان‌های دولتی در دوران حاضر مطرح است.

از طرفی طبقه‌بندی سیستم‌های حسابداری مدیریت در ابعاد مربوطه در تحقیقات حسابداری مدیریت امری رایج است که امکان در نظر گرفتن مسائل خاص و اهداف سیستم حسابداری مدیریت را که با اتخاذ دیدگاه کلی امکان پذیر فراهم می‌کند این ابعاد و یا ویژگی‌ها ممکن است نشان دهنده کیفیت‌های مورد انتظار کاربران از اطلاعات ارائه شده توسط سیستم حسابداری مدیریت نباشند پژوهش حاضر از شش بعد سیستم حسابداری مدیریت استفاده کرده و آن ها را در سه گروه دسته بندی می‌کند ۱) سبک استفاده از اطلاعات فراهم شده توسط سیستم‌های حسابداری مدیریت که ابعاد شناختی و تعاملی را در بر می‌گیرد ۲) نوع اطلاعات ارائه شده توسط سیستم‌های حسابداری مدیریتی که ابعاد تجمع و تراکم را در بر می‌گیرد و ۳) نوع تصمیم حمایت شده از سوی سیستم حسابداری مدیریت که ابعاد ارزیابی عملکرد و تخصیص منابع را شامل می‌شود (آدلر و برویز ۱۹۹۶).

در ادامه با توجه به موضوع تحقیق به اهمیت حسابداری و مدیریت می‌پردازیم

• هدف‌های اصلی حسابداری مدیریت

حسابداری مدیریت، از نظر ماهیت، یک فرایند اندازه‌گیری است. محدوده حسابداری مدیریت شامل اطلاعات عملیاتی مانند نقص یا کمبود واحدهای تولیدشده است. هدف از حسابداری مدیریت کمک به یک سازمان به ‌منظور رسیدن به هدف‌های استراتژیک کلیدی تعیین شده در جهت اهداف سازمان است. با توجه به الزامات سرمایه فکری در رشد و پیشرفت سازمان، اهداف اصلی حسابداری مدیریت را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

اهداف حسابداری مدیریت به قرار زیر می‌باشند:

• • • تامین اطلاعات مورد نیاز مدیران برای تصمیم گیری و برنامه ریزی

  

• • کمک به مدیران در رهبری و کنترل فعالیت‌های عملیاتی

• • انگیزش مدیران و کارکنان برای فعالیت در راستای هدف‌های سازمانی

• سنجش و ارزیابی عملکرد واحد‌های تابعه، مدیران و سایر کارکنان سازمان

حسابداری مدیریت یک سیستم اطلاعاتی است که با فراهم کردن اطلاعات لازم کمک می‌کند تا سرمایه گذارها اعتبار دهندگان مدیران و دولت نسبت به مسائل اقتصادی بهتر بتوانند تصمیم بگیرند برای مثال اگر شخصی بخواهد در شرکتی سرمایه گذاری کند تمایل دارد که وضعیت مالی آن شرکت و یا نتایج عملیات آن شرکت را در طی سال‌های قبل بداند موضوعاتی که به صورت گزارش‌های مالی توسط حسابداران تهیه می‌شود حسابداری به منظور جوابگویی به نیازهای انسان به وجود آمده است به همین دلیل با گذشت زمان و به موازات گسترش فعالیت‌های اقتصادی و افزایش پیچیدگی آن هدف‌ها و روش‌های حسابداری برای جوابگویی به نیازهای اطلاعاتی توسعه یافته است چرا که اشخاص شرکت‌ها و دولت برای تصمیم گیری ‌در مورد توزیع مناسب منابع مالی نیاز به اطلاعاتی قابل اتکا دارند که این اطلاعات را به یاری حسابداری می‌توان به دست آورد از سوی دیگر انجام سرمایه گذاری یکی از مواد ضروری و اساسی در فرایند رشد و توسعه اقتصادی کشور است و سرمایه گذاران نیز از بعد عرضه سرمایه تا حد امکان سعی دارند منابع مالی خود را به سوئی سوق دهند که کمترین ریسک و بیشترین بازده را داشته باشد یعنی به دنبال برآورد ریسک سرمایه گذاری خواهند بود این در حالی است که یکی از مبانی اساسی برای محاسبه ریسک بازار شرکت‌ها استفاده از اطلاعات تولید شده توسط سیستم حسابداری است (شباهنگ ۱۳۹۳).

اهمیت و ضرورت پژوهش مورد نظر از آنجا ناشی می‌شود که در تصمیم گیری‌های با اهمیت مدیران واحد‌های انتفاعی عملاً بر اطلاعات حسابداری مدیریت اتکا می‌کنند ‌بنابرین‏ درک ارتباط فرایند تصمیم‌گیری با اطلاعات حسابداری مدیریت بسیار حائز اهمیت است. برای رسیدن به هدف‌های سازمانی استفاده از دانش فکری کارکنان بسیار حائز است. پس در حلقه حسابداری و مدیریت و دانش فکری کارکنان را در هم می‌آمیزیم و بخش خدماتی اقتصاد کشور را به مرحله رشد و توسعه نزدیک می‌کنیم.

۱-۴- اهداف تحقیق

۱-۴-۱- هدف اصلی

“بررسی تأثیرحسابداری مدیریت بر افزایش سرمایه گذاری فکری سازمان‌های دولتی”

۱-۴-۲- اهداف فرعی

۱- بررسی مدیریت هزینه حسابداری مدیریت

۲- بررسی کنترل بودجه حسابداری مدیریت

۳- بررسی فناوری اطلاعات نوین در دانش فکری سازمان‌های دولتی

۴- بررسی شیوه نوین حسابداری سرمایه فکری

۱-۵- فرضیه‌های تحقیق

۱-۵-۱- فرضیه اصلی

بین مؤلفه‌‌های دانش حسابداری مدیریت و افزایش سرمایه فکری سازمان‌های دولتی ار تباط معنی دار وجود دارد

۱-۵-۲- فرضیه‌های فرعی

۱- بین مؤلفه‌‌های مدیریت بودجه و افزایش سرمایه فکری سازمان‌های دولتی ارتباط معنی دار وجود دارد.

۲- بین مؤلفه‌‌های بودجه هزینه و افزایش سرمایه فکری سازمان‌های دولتی ارتباط معنی دار وجود دارد.

۳- بین هزینه‌یابی بر مبنای فعالیت و افزایش سرمایه فکری سازمان‌های دولتی ارتباط معنی دار وجود دارد.

۴- حسابداری مدیریت راهبردی بر افزایش سرمایه فکری سازمان‌های دولتی تأثیر دارد.

۱-۶- متغیرها‌ی تحقیق

آن ها خود را فقط ماشین مولد پول ، جهت تأمین نیازهای جسمی او یعنی خوراک وپوشاک ومسکن نمی دانند بلکه خود را ‌در سرنوشت نیک وبد او نیزموثروشریک می دانند.

آن ها می دانند که فرزند صالح آن ها را درپیشگاه خدا وخلق سرافراز می‌کند وحقیقتاً مقام ومرتبت آن ها را از لحاظ بندگی ارتقاء می بخشد. آن ها می دانند که فرزند ناصالح اگربه خاطرتقصیرخودشان باشد آن ها را در پیشگاه خدا وخلق سرافکنده می‌سازد و مقام و مرتبت آن ها را ازلحاظ بندگی تنزل می بخشد.

قران کریم نمونه های بسیارآموزنده از پدران و مادران خود ساخته به ما معرفی می‌کند. مردم مسلمان باید با توجه ‌به این نمونه ها والگوها به فکرخودسازی باشند تا بتوانند با عبور از نردبان تکامل یعنی همسری، پدری و مادری به هدف والای آفرینش دست یابند و در عین حال آگاه باشند که بدون عبور از این پله‌ها آن قله بلند را نمی توانند فتح کنند یعنی راه صعود به سوی آن قله بلند ازمیان خانواده می‌گذرد. ازفرزندی تا همسری و از همسری تا پدرومادرشدن یک پدرنمونه درقرآن کریم لقمان حکیم است که سوره ای به خود اختصاص داده است در این سوره لقمان به فرزند خود درس توحید می‌دهد او را ازشرک ‌در همه ابعادش برحذرمی دارد زیرا شرک ظلمی بزرگ است و… پدرنمونه دیگر، ابراهیم خلیل است که فرزند شیرخوارخود اسماعیل را با مادرش در محلی که بعد به کعبه وقبله گاه نیایشگران می شود اسکان می‌دهد وبعد با همکاری او پایه های کعبه را استوارمی دارد وآنچنان خود را برمسند پدری موفق وکامیاب می نگرد که می‌گوید:

« الحمدُاللهِ الذی وَهَبَ لِی عَلی الکِبَرِاِسماعیلَ وَاِسحاقَ » ( ابراهیم :۳۹)

ستایش خدای را که با وجود سالخوردگی اسماعیل واسحاق را به من بخشید.

حضرت زکریا که به وجود فرزندی معصوم وشهیدی چون یحیی سرافرازاست.

حضرت نوح نیزپدری نمونه است منتها بدون اینکه قصور یا تقصیری ازاوسرزده باشد گرفتارفرزندی ناخلف می شود (اما پسرنوح مادرش زنی غیرمکتبی وگمراه است) . اینجا است که انسان متوجه می شود اگر در محیط خانواده میان دو همسرتفاهم وتوافق نباشد درتربیت فرزند وثمره هستی خویش نیزچندان موفقیتی نخواهند داشت .هماهنگی والدین خود ساخته احتمال شکست تربیتی آن ها را بسیارضعیف می‌سازد و ناهماهنگی آن ها این احتمال را به شدت قو ت می بخشد.

قرآن توصیه می‌کند که : « قُوااَنفُسَکُم وَاَهلیکُم ناراً» )تحریم:۶)

خود وخانواده های خود را ازآتش دوزخ حفظ کنید.

درحقیقت این مسلمان گام به گام همراه اعضای خانواده است وناظراعمال واخلاق وعقاید آن ها‌ است وبا ادای رسالت تربیتی خویش هموارکننده راه سعادت ‌و سربلندی آن ها‌ است . ( بهشتی ،۳۴۰-۲۳۸)

ازجمله عواملی که احساس وظیفه درقبال تربیت فرزندان را می افزاید توجه ‌به این نکته است که مردم خوب وبد وتربیت و بی‌تربیتی فرزندان را به حساب والدین می‌گذارند وازچشم آنان می بینند. درحسابرسی آخرت هم پدرومادرازاین مسأله بازخواست می‌شوند.

دامنه این تربیت ، باورهای دینی ‌و اعتقادات واخلاقیات را هم شامل می شود وصرفاً ‌در آداب اجتماعی خلاصه نمی شود.

«تربیت مکتبی» فرزندان رسالت سنگین والدین است ودرسایه چنین تربیتی نسلی خدا شناس متعهد، پاکدامن و مؤدب به جامعه اسلامی تحویل می شود. ‌در حدیث یادشده، آثارچنان تربیت راه خدایی زیستن ، اهل اطاعت بودن، مایه آراستگی ‌و آبروی والدین بودن ، ودرپیشگاه خداوند عذرداشتن به شمار آورده است. آنچه این آثار را فراهم می‌سازد، تربیت ‌بر اساس مبانی دین و رهنمودهای اهل بیت پیامبر(ص) است و اصول وروشهای چنین تربیتی باید از فرهنگ اسلام وباورهای دینی گرفته شود ، تا این « حق» به شایستگی ادا گردد. ( محدثی ،۱۳۸۹: ۷۳)

۲-۱-۶- اهمیت فرزندان درزندگی والدین:

فرزندان در محیط خانوادگی ‌از جایگاه مهمی برخوردارند ‌و اگر به نقش آنان توجه کنیم براین امر بیشتر واقف می‌‌شویم. کلام گهربارپیامبراکرم(ص) حکایت ازآن دارد که فرزند گرامی اش فاطمه پاره تن اوست ولذا فرمودند« فاطَمَهُ بِضعَهُ مِنی» ایشان همچنین می‌فرمایند: «اَولادُنا اَکبادُنا» فرزندان ما جگر گوشه‌های ما هستند ویا فرموده اند: « الوَلَدُ الصالِحِ رِیحانَهٌ مِن ریاحینِ الجَنَّۀِ» فرزند صالح گلی ازگلهای بهشت است ومراد آن است که اگردرخانه ای فرزند صالح همچون گلی بهشتی حضوردارد می توان رایحه معطربهشت را از آن خانه استثشمام کرد که فوق العاده دل انگیزاست . درقرآن نیزجایگاه ومنزلت رفیع فرزندان مورد تأکید قرارگرفته است تا آنجا که تحت عنوان نورچشمان آدمی ازآن یاد شده است: «رَبَّنا هَب لَنا مِن اَزواجِنا وَذُرَیاتِنا قُرَۀَ اَعیُنِ» ( فرقان: ۴۷)

همچنین آنگاه که پدر از نعمتی ارزشمند برخوردارمی شود خواهان آن است که فرزند او نیزازچنان نعمتی برخوردارگردد لذا وقتی که حضرت ابراهیم پس ازامتحانات عدیده به مقام امامت دست می‌یابد از خدا می‌خواهد که امامت را درذریه او نیزقراردهد وخدا می فرماید عهد ما برظالمین نمیرسد: « وَ اِذا اِبتَلی اِبراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتِ فَاَتَّمَهُنَّ قَال اِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ اِماماً قَالَ وَ مِن ذُرّیَتی قَالَ لایَنالُ عَهدی الظَالمینَ (بقره: ۱۲۴)

وقتی که گفتگوهای لقمان با فرزندش را مرورمی کنیم درمی یابیم که امرخطیرتربیت فرزند مدنظر اوست و این خود حکایت ازاهمیت فرزند دارد، عبارت «یا بُنَّی» حاکی ازاین معنا است. ملاقات هر روزه: پیامبر(ص) با فاطمه (س) وتوصیه های معصومین در خصوص فرزندان ودرخواست سعادتمندی برای آنان ‌بیانگر اهمیت فرزندان درزندگانی والدین است . (نیک خو،۱۳۸۷: ۲۲)

۲-۱-۷- زمان پی‌ریزی شخصیت فرزندان :

آنچه که به زندگی کودک شکل می‌دهد، دستورها وتوصیه های ما نیست بلکه اعمال وشیوه های زندگی ماست. جزئی‌ترین،خرد ترین، پنهان ترین ‌و غیررسمی ترین رفتارهای ما وسیع ترین ، عمیق ترین و آشکارترین تأثیرات را به دنبال دارند. کودکان آنچه را که ما می‌خواهیم نمی شوند بلکه آنچه را که ما انجام می‌دهیم می‌شوند.کودکان درمیان خاموشی ‌و سکوت بیشترازسخنرانی ونصیحت تأثیر می‌پذیرند، در واقع رفتارهای خاموش ما بیشتر از رفتارهای کلامی ما اثرمی گذارند این تأثیرهم درجهت مثبت وهم در جهت منفی مصداق دارد یعنی ازراه پنهان و غیرمستقیم پیام‌های ما خواه وناخواه نافذ می افتد.

می رود ازسینه ها در سینه ها از ره پنهان صلاح وکینه ها

خردسالی دورانی است پر از مخاطرات گوناگون و در عین حال سرشار از فرصت‌ها و مشحون از کشف و اکتشافات، آزمون‌ها، تجربه اندوختن‌ها و رویارویی با دگرگونیها . (نیک خو،۱۳۸۶: ۱۱)

شکی نیست که اساس شالوده وشخصیت فرزندان اززمانی پی ریزی می شود که یک زن ومرد طبق سنت آفرینش پیمان زناشویی می بندند ومی دانند که میوه درخت وجود آنان فرزندانی هستند که ازآنها به دنیا می‌آیند ‌و تحویل جامعه می‌شوند. یک سلسله ‌از پایه های شخصیت فرزندان مربوط به صفات و سجایایی است که ازپدرومادربه عنوان وراثت ( ژنتیک) ، به فرزندان منتقل می شود ‌و درواقع فرزندان آینه تمام نمای روحیات پدران ومادران هستند البته این ها صفات موروثی هستند که طبق قانون خلقت ، نسل بعد وارث نسل قبل می شود.

از آنجا که یک نظریه‌پرداز نظریه خود را مورد انتقاد جدی قرار می‌دهد، این مقاله انقلاب دیگری در بازار سرمایه ایجاد کرد که به انقلاب دوم فاما شهرت یافت.

علاوه بر آن محققان بسیاری شواهد تجربی عدم کارایی بازار، مانند واکنش قیمت سهام به اطلاعات جدید، تفاوت بازده شرکت‌های کوچک و بزرگ، تفاوت بازده سهام در ماه‌های خاصی از سال و همچنین روزهای خاصی از هفته و سودآوری راهبردهای سرمایه‌گذاری را گزارش کرده‌اند. با مشاهده این شواهد تجربی، عده زیادی فرض منطقی بودن سرمایه‌گذاران را مورد تردید قرار داده و نتیجه گرفته‌اند که فرضیه بازار کارا فاقد اعتبار است. چرا که فاما به دو فرض بسیار مهم اشاره می‌کند:

۱-سرمایه‌گذاران در تصمیم‌گیری‌های خود در بازار دارای رفتار منطقی هستند.

۲-آن ها بر اساس آخرین اطلاعات و اخبار اقدام به خرید و فروش می‌کنند و جهت تعیین منصفانه بودن قیمت اوراق بهادار درایت کافی دارند (عبده تبریزی و گنابادی ۱۳۷۵، ۷۷).

۲-۱۰- مدل بازخورد

یکی از قدیمی ترین نظریه ها ‌در مورد بازارهای مالی، نظریه بازخورد است. طبق این نظریه زمانی که پیش‌بینی قیمت ها تحقق یافته و موفقیت هایی برای سرمایه گذار ایجاد می شود، این امکان وجود دارد که توجه عموم جلب و انتظارات برای افزایش قیمت ها بالا رود. ‌بنابرین‏ نظریه ها و مدل هایی جذب
می‌شوند که افزایش قیمت ها را توجیه کنند. این فرایند در افزایش تقاضای سرمایه گذاران و در نتیجه، در افزایش قیمت ها مؤثر است. اگر بازخورد قطع نگردد، این امکان وجود دارد که پس از چند روز یک حباب حدسی ایجاد شود. انتظارات بالا برای افزایش قیمت ها در واقع از بالا بودن قیمت های جاری حمایت می‌کند. قیمت های بالا بادوام نبوده، زیرا این انتظارات است که قیمت ها را افزایش داده و در نهایت قیمت ها افت کرده و هم چون حبابی می ترکد. بازخورد، حباب ها را هدایت کرده که خود را از بین ببرند، ‌بنابرین‏ ممکن است پایان حباب ها به مبانی خبرها وابسته نباشد. همان بازخورد می‌تواند یک حباب منفی ایجاد کند که کم شدن قیمت‌ها را در بر داشته باشد. اندرسون و کروس دریافتند زمانی که به افراد قیمت های واقعی سهام بطورتوالی تاریخی منظم و پشت سر هم نشان داده شود و سپس از آن ها دعوت شود تا در بازارهای پیچیده که آن قیمت ها نشان داده شده، اقدام به معامله کنند، افراد تمایل دارند که از روی شواهد تغییرات قیمت های گذشته پیش‌بینی کنند.

۱-برخی از تعاملات بشری، علت اساسی حباب های حدسی هستند که در کشورهای مختلف و در زمان‌های متفاوت تکرار شده اند. در واقع آن ها پارامترهای اساسی رفتار انسان را تفسیر می‌کنند. نظریه ها می ­توانند وابستگی سریالی تغییرات قیمت­های حدسی به زمان را نشان دهند. تغییرات قیمت ها مداوم، پیوسته و در یک مسیر مستقیم است که جهت آن در روز بعد مشخص می‌باشد. این موضوع با شواهد تبعیت قیمت های سهام از گردش تصادفی، ناسازگار است. اما مدل های بازخورد ساده، همبستگی سریالی قوی را نشان نمی دهند. مدل ها نشان دادند که افراد به سرعت نسبت به تغییرات قیمت روز قبل واکنش نداده بلکه این واکنش به تدریج صورت می‌گیرد. روند افزایش قیمت ها در سال قبل، می‌تواند مردم ‌را تشویق به خرید نماید حتی اگر قیمت دیروز پایین باشد (خواجویی و قاسمی ۱۳۸۵، ۶۱).

۲-۱۱- فرض منطقی بودن سرمایه‌گذاران

شاید هیچ موضوعی در ادبیات مالی بحث‌برانگیزترین از این سؤال نباشد که آیا سرمایه‌گذاران در تعیین قیمت سهام، منطقی عمل می‌کنند یا خیر؟ یکی از مهم‌ترین مفروضات نظریه بازار کارای سرمایه و مدل قیمت‌گذاری دارایی‌های سرمایه‌ای، وجود سرمایه‌گذاران منطقی و عقلایی است.

سرمایه‌گذار منطقی دو ویژگی مهم دارد: اولاً هنگامی که وی اطلاعات جدیدی دریافت می‌کند، عقاید خود را به درستی و بر اساس قانون بیز^[۳۸] به روز می‌کند. ثانیاًً، چنین سرمایه‌گذاری با توجه به عقایدش دست به انتخاب‌هایی می‌زند که با مفهوم مطلوبیت مورد انتظار^[۳۹] سازگار است، یعنی همواره به دنبال حداکثر کردن مطلوبیت مورد تصمیمات انتظار خود است (باربریز وتالر ۲۰۰۲، ۵۱).

در نظریه بازار کارآمد سرمایه، فاما به دو فرض بسیار مهم توجه دارد. اولا: سرمایه گذاران در تصمیم گیری های خود در بازار دارای رفتار منطقی هستند. ثانیاً: آن ها ‌بر اساس آخرین اطلاعات و اخبار اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار کرده و برای تعیین منصفانه بودن قیمت اوراق بهادار درایت کافی دارندطبق مفروضات بازار کارای سرمایه، قیمت سهام به طور منطقی تعیین شده و منعکس کننده تمام اطلاعات در دسترس در بازار است. اما شواهد بسیار زیادی از رفتار غیر عادی قیمت سهام همانند واکنش بیش از اندازه سرمایه گذاران و یا واکنش کم تراز حد مورد انتظار آنان در دوره های زمانی کوتاه مدت و بلند مدت در بازارهای بورس اوراق بهادار دنیا وجود دارد. برخی اعتقاد دارند که طبق مفروضات بازار کارا، باید انتظار این گونه موارد غیر عادی که ناشی از شانس یا تصادف است را داشته باشیم ولی شواهد به دست آمده نمی تواند مطابق با این دیدگاه باشد. زیرا برخی از الگوهای قیمت و یا بازده به صورت قوی و با قاعده در بسیاری از بازارهای دنیا وجود دارد که ناشی از رفتار سرمایه گذاران است. دی بونت و تالر اظهار داشتند که یکسری از نظریه های روانشناسی می‌توانند رفتار سرمایه گذاران را تفسیر کنند (‌نیک‌بخت ۱۳۸۴، ۱۰۱).

فرض منطقی بودن سرمایه‌گذاران مورد انتقاد محققان بسیاری قرار گرفته است. شواهدی از ادبیات روانشناسی شناخت^[۴۰]، آشکار می‌سازد که افراد تصمیمات خود را بر اساس قانون بیز به صورت ضعیف انجام می‌دهند. به عنوان مثال آن ها در محاسبه احتمالات و ترکیب آن ها با اطلاعات در دسترس جهت تجدیدنظردر عقاید یا پیش‌بینی‌هایشان ناتوان هستند (گریدر ۱۹۸۰، ۱۲۳). در برخی مدل‌ها نیز، عوامل اعتقادات درستی دارند ولی انتخاب‌هایی انجام می‌دهند که با بیشینه‌سازی مطلوبیت مورد انتظار سازگار نیست.